Inleiding

Het college van burgemeester en wethouders presenteerde in januari 1953 een plan voor wederopbouw van de Nieuwmarktbuurt. De buurt zou naar een hoger niveau getild worden, het zogeheten ‘cityvorming’. Dit zou betekenen dat er veel kantoren en andere bedrijven de Nieuwmarktbuurt binnen zouden trekken. Daarnaast zou de bouw van de IJ-tunnel, die ten oosten van de buurt uit de grond zou komen, ervoor zorgen dat er veel meer verkeer door de wijk zou gaan rijden. Voor deze toename in verkeer moest een oplossing gezocht worden. B & W vond deze oplossing in de aanleg van een vierbaansweg en een metrolijn dwars door de Nieuwmarktbuurt. Na dit besluit werd er begonnen met het onteigenen van de panden, de sloop van deze panden liet echter op zich wachten. Door het aanhoudende woningtekort in Amsterdam werden deze panden al snel gekraakt. Pas in de jaren zeventig werd het plan om de metro aan te leggen echt doorgezet. De bron die in deze analyse bestudeerd zal worden stamt uit deze latere periode. Het betreft een brief gericht aan de gemeente-arbeiders die mee moesten gaan helpen aan de metrolijn. De bron zal geanalyseerd worden aan de hand van verschillende methodes. De methodes die gebruikt worden in deze analyse komen uit de boeken van Gillian Rose en Catherine Belsey. Verder zullen in deze analyse de gebeurtenissen die geleid hebben tot het tot stand komen van de bron aan bod komen. Hoe de eerste plannen werden gemaakt voor de metro en daarna het opgangkomen van het protest met de gekraakte panden als gevolg.

Een ander gevolg van de aanleg van de metro was het ontstaan van een buurtstrijd in de Nieuwmarktbuurt. Bovendien speelde deze strijd een belangrijke rol in de ontwikkeling van de krakersbeweging. Tijdens deze strijd kwamen de krakers achter het feit dat het kraken van panden niet alleen een kortstondige protestactie hoeft te zijn, maar een aanklacht kan zijn tegen misstanden in de maatschappij. Het doel van deze analyse is een andere kant te laten zien van de krakers. Al vanaf dat het eerste pand in de Nieuwmarktbuurt gekraakt werd bestond er een negatief beeld over de krakers. Dit kwam mede doordat de krakers vooral bekend waren van de kroningsrellen van prinses Beatrix. Daarbovenop kwam dat het Sanerings- en Begeleidingscomité indertijd de krakers verweet de huizen in de Nieuwmarktbuurt in rattenholen te veranderen.

 

 

Paragraaf 1

De Tweede wereldoorlog had een groot gat geslagen in de Nieuwmarktbuurt. Naast de grote hoeveelheid joden die uit de buurt was gedeporteerd en niet meer was teruggekeerd, hadden meer dan driehonderd huizen de oorlog niet overleefd. Daarnaast weigerden veel huiseigenaren om de panden die de oorlog wel hadden overleefd op te knappen. Pas in de jaren zestig kwam de gemeente met plannen om de verpauperde buurt aan te pakken. Er werden vier bouwprojecten gepresenteerd die de Nieuwmarktbuurt moesten laten opbloeien. Naast de IJ-tunnel, die vanaf 1968 in gebruik zou worden genomen, waren er plannen voor een stadhuis op het Waterlooplein, een vierbaansweg dwars door de buurt en een metrolijn. Na enkele jaren van onderzoek werd in 1968 een plan gepresenteerd voor de metrolijn, de zogeheten oostlijn. Nadat de Nieuwmarktbuurt de vierbaans autoweg had overleefd, vanwege een monument op de route dat niet gesloopt mocht worden. Dook er nu een tweede gevaar op, de metro. In het plan van B & W zou de oostlijn van de Amsterdamse metro dwars door de buurt gaan lopen. Dit zou betekenen dat er alsnog veel panden gesloopt zouden worden, in die tijd werd de metroschacht namelijk nog vanaf boven in de grond gelegd. Deze nieuwe plannen zorgden voor veel tegenstand onder de bewoners. De bewoners dwongen de gemeente de sloopwerkzaamheden uit te stellen, tot er daadwerkelijk begonnen zou worden met de bouw van de metro.

In deze tijd kwam de Nieuwmarktbeweging op, een groep van jonge krakers die probeerden met het kraken van leegstaande panden de sloop hiervan tegen te gaan en zo ook de metrolijn tegen te houden. Deze groep krakers trad voor het eerst openlijk naar buiten op een vergadering georganiseerd door het wijkcentrum d’Oude Stadt. Dit deden zij onder de naam Aktiegroep Nieuwmarkt. Voordat de Aktiegroep publiekelijk naar buiten was getreden kraakte en knapte de groep voornamelijk onbewoonbare panden in de Nieuwmarktbuurt op, zodat de huizen weer bewoonbaar waren. De acties van de Aktiegroep uitten zich in het begin voornamelijk door het kraken en gekraakt houden van panden die op de slooplijst stonden. Naast deze acties organiseerde de groep ook voorlichtings- en discussieavonden. Op deze avonden propagandeerde de Aktiegroep een nieuw soort kraken. De Aktiegroep probeerde de krakers zover te krijgen dat zij niet verder trokken naar een ander pand als het gesloopt dreigde te worden, maar in plaats daarvan te blijven zitten en mocht het nodig zijn zelfs het huis te verdedigen tegen de slopers.

 

“Wij zijn tegen de autoritaire plannenmakers, die over de hoofden van de betrokkenen heen een wijk plat walsen ….. Die grond uit woonbuurten voor een spotprijs verkopen aan projectontwikkelaars, die er dure kantoren neerzetten.”
Aktiegroep Nieuwmarktbuurt

 

Naast de Aktiegroep Nieuwmarkt was er nog een grote groep actief in de Nieuwmarktbuurt. De begin 1970 opgerichte Sectie Woon- en Leefklimaat van het Wijkcentrum d’Oude Stadt, kortom de Sectie. De Sectie bestond uit buurtbewoners en oud leden van het Sanerings- en Begeleidingscomité. Dit comité was in 1965 opgericht om de buurtbewoners zo soepel mogelijk te laten verhuizen uit de buurt, dit gebeurde meestal naar nieuwe wijken zoals de Bijlmer. De leden van de Aktiegroep en de Sectie opereerden vaak samen, zo vergaderden de krakers van de Aktiegroep mee in Wijkcentrum d’Oude Stadt en buurtbewoners die fysiek in actie wilden komen deden mee met de Aktiegroep. Naarmate de tijd vorderde ontstond er een taakverdeling tussen de twee groepen. De parlementaire acties, zoals brieven naar de gemeente, gebeurde uit naam van de Sectie. De Aktiegroep richtte zich voornamelijk op de niet geheel legale acties, met als gezamenlijk doel het behoud van de buurt. Eén van de gezamenlijke acties tussen de Sectie en de Aktiegroep was een netwerk opzetten tussen de buurtbewoners, de zogeheten ‘telefoonsneeuwbal’. Er werden strookjes in de buurt uitgedeeld met telefoonnummers die gebeld konden worden mocht een buurtbewoner sloopwerkzaamheden zien. Was dit telefoonnummer eenmaal gebeld, ontstond er als het ware een sneeuwbaleffect waardoor er in een zeer korte tijd een grote groep mensen gemobiliseerd kon worden.

 

 

 

Dit was niet het enige succes wat de actiegroepen samen boekten. Na vele brieven en verzoeken werd in juni 1973 besloten dat de Nieuwmarktbuurt haar woonfunctie zou behouden en niet volgens de eerder gemaakte plannen vol gebouwd zou gaan worden met kantoren. Dat niet alles makkelijk en geweldloos ging bleek in oktober 1972. In die maand werden er een aantal panden ontruimd door de gemeente. Als tegenreactie bestormden de krakers een informatiecentrum van de gemeente, met als gevolg een vechtpartij tussen de politie en de krakers. Een aantal maanden later bezetten de krakers zelfs de raadszaal van het stadhuis. Naarmate de tijd vorderde werden steeds meer van de oorspronkelijke bewoners door de gemeente uit hun huizen gezet, waardoor er steeds meer woningen bij kwamen die gekraakt konden worden. Vanwege deze toename in krakers werd er een nieuwe ontmoetingsruimte gekraakt, café Het Hoekje Om. In november 1974 was het dan zover, de gemeenteraad besloot het metrotraject af te gaan bouwen. Hiermee verharde de houding van de Aktiegroep Nieuwmarkt en waar eerst nog naar oplossingen werd gekeken met behoud van een deel van de metro, gaat de Aktiegroep nu vol in de aanval tegen de te bouwen metro. De fysieke confrontaties nemen in de maanden die volgen flink toe, bij zo ongeveer elke poging tot slopen ontstond een confrontatie tussen de politie en de krakers. De Aktiegroep bleef benadrukken dat de politiek bezig was de Nieuwmarkbuurt te ontvolken en er alleen maar grote kantoren, winkelcentra en uitgaansgelegenheden van wilde maken. In deze tijd drong er volgens de krakers nog een nieuw gevaar door, Engelse beleggingsmaatschappijen probeerden in de Nieuwmarktbuurt en daaromheen onroerend goed te kopen. De Aktiegroep kwam met een onderzoek naar buiten waarin werd aangegeven dat de prijs per pand met zestig procent was gestegen in de eerste helft van de jaren zeventig. Daarnaast deed de Aktiegroep op andere manieren ook een poging de sloop te stoppen. Zo verspreidden ze brieven onder de arbeiders waarin ze hen probeerden te overtuigen van het kwaad waar ze aan meewerkten.

 

 

Paragraaf 2

Eén van deze brieven is de bron die zal worden besproken in deze bronanalyse. Deze bron is gepubliceerd in de maand juli van het jaar 1974 in Amsterdam. Ondanks dat deze bron is ondertekend met Aktiegroep Nieuwmarkt, is de precieze auteur onbekend. Dit gebeurde vaker bij pamfletten en brieven van krakers, omdat de krakers liever anoniem wilden blijven. In de bron wordt mede gedeeld dat minister Westerterop, van Verkeer en Waterstaat, toestemming heeft gegeven om te beginnen met de voorbereidende werkzaamheden voor de metrobouw. Hieruit concludeert de Aktiegroep dat de beslissing voor een metro door de Nieuwmarktbuurt definitief is. Daarbij stelt de Aktiegroep, in de brief, dat de metro alleen maar gebouwd wordt voor het geld en dat de metro geen oplossing biedt voor het openbaarvervoer. Na deze informatie gedeeld te hebben lijken de krakers, in de bron, in te spelen op de morele waarden van de arbeiders. Ze benoemen de situatie van de woningnood in Amsterdam en dat de arbeiders daar waarschijnlijk zelf ook last van hebben. Afsluitend roepen ze de arbeiders op hun taken niet uit te voeren. De doelgroep van deze bron is zoals eerder benoemd de gemeente-arbeiders, om rekening te houden met de doelgroep is de schrijfstijl niet te ingewikkeld, maar wel formeel, de arbeider wordt met u aangesproken. Dit zou gedaan kunnen zijn om de arbeider sneller aan de kant van de Aktiegroep te krijgen, ze laten hiermee zien dat ze respect hebben voor de arbeider. De krakers lijken dus rekening te houden met hoe de doelgroep de tekst interpreteert. Daarnaast is er op de achterkant van de brief een tekening te zien van hoe, volgens de krakers, de Nieuwmarktbuurt eruit zou kunnen zien als er geen metro gebouwd wordt. De motivatie voor het schrijven van deze bron wordt, ook zonder context, alleen maar duidelijker door de tekening en het citaat:

 

“Wij roepen U daarom op de voorbereidende werkzaamheden voor de metro in onze buurt NIET uit te voeren. Dwing ons niet in verzet te komen tegen deze inbreuk op ons leven in onze buurt. Vergeet niet dat straks een andere buurt aan de beurt is”.
Aktiegroep Nieuwmarktbuurt

De afbeelding op de achterkant van de brief en de bijbehorende tekst versterken elkaar. Als de achterkant verder bestudeerd wordt is te zien dat de tekst wel duidelijk is zonder de afbeelding, maar de afbeelding kan op meerdere manieren geïnterpreteerd worden zonder de tekst. Zonder de tekst lijkt het op een willekeurige plattegrond, door het wapen van Amsterdam in de linkerbovenhoek zou de kijker dit met Amsterdam kunnen associëren. Wat opvalt aan het wapen is dat één van de kruizen een kwartslag gedraaid is, wat hier precies mee bedoelt wordt is niet duidelijk. Het zou een daad van verzet kunnen betekenen. Bovendien is op de achterkant van de bron te zien dat de brief geschreven is vanuit café ’t Hoekje, hiermee kan vastgesteld worden dat de brief uit de jaren zeventig moet komen, aangezien café ’t Hoekje pas in 1974 gekraakt werd. Het is lastig terug te halen of deze bron in andere onderzoeken gebruikt is. Mocht de bron wel gebruikt zijn in de historiografie, zou dit eerder in een corpus gedaan zijn. Daar staat tegenover dat de ondergetekende van deze brief, Aktiegroep Nieuwmarkt, wel in veel werken terugkomt. Denk hierbij aan de boeken van Eric Duivenvoorden en Doeke Bosscher. Deze bron leert ons dat de krakers niet alleen fysieke confrontatie aangingen met de politie en gemeente, maar dat er ook andere manieren gezocht werden om hun doel te bereiken.

 

 

Conclusie

De plannen die de gemeente in de jaren vijftig presenteerde zouden een grote verandering betekenen voor de Nieuwmarktbuurt. Er zou onder andere een metrolijn aangelegd worden. Om deze metrolijn mogelijk te maken zouden veel bewoonbare huizen gesloopt worden. Hierdoor zou er ruimte ontstaan voor grote kantoren en Universiteitsgebouwen. In een tijd waarin er woningnood heerste in Amsterdam waren deze maatregelen een stap in de verkeerde richting voor veel jongeren. Deze jongeren konden niet geloven dat goede bewoonbare huizen zomaar tegen de vlakte werden gegooid om te voldoen aan de ‘cityvorming’. De jongeren kwamen in actie, dit deden zij onder de naam Aktiegroep Nieuwmarkt. Terwijl de Aktiegroep begon met het kraken en opknappen van leegstaande panden in de buurt, schuilde op de achtergrond altijd het gevaar van de sloophamer. In 1974 was de kogel door de kerk, de metro zou afgebouwd gaan worden. De Aktiegroep probeerde doormiddel van felle protesten de sloop tegen te houden. Dit monde soms uit in felle vechtpartijen. Naast deze aanvaringen met de politie en gemeente, probeerde de Aktiegroep ook de arbeiders die aan de metro zouden gaan werken aan hun kant te krijgen. Dit deden ze aan de hand van brieven waarvan één in deze analyse is besproken. In deze brieven werd opgeroepen niet aan het werk te gaan en werd geprobeerd de arbeiders bewust te maken van het kwaad waaraan zij meewerkten.

Wat het analyseren van de bron ingewikkeld maakt is allereerst de onwetendheid over de precieze auteur. Hierdoor kom je niet verder dan informatie te vergaren over de Aktiegroep en helaas niet over de precieze leden. Doordat er wel een datum op de bron staat is het wel mogelijk voor de historicus de tijd van de bron te onderzoeken. Ten tweede valt op in de bron dat er veel nadruk is gelegd op de tekening op de achterkant van de brief. Deze vorm van propaganda sluit misschien aan bij de doelgroep. Hiermee zou je kunnen afleiden dat de doelgroep minder vatbaar was voor tekst. Wat eventueel zou kunnen wijzen op de scholing van de doelgroep.

Tot slot zou het voor een eventueel vervolgonderzoek interessant kunnen zijn dieper in te gaan op de Aktiegroep Nieuwmarktbuurt zelf. In hoeverre zijn deze geweldloze acties, zoals het oproepen het werk neer te leggen, zinvol geweest? Wat dit lastig maakt is dat veel invloeden van de sociale bewegingen, zoals de krakers, indirect waren. Het is moeilijk hard bewijs te vinden dat wijst op directe betrokkenheid van de krakers in de besluiten die zijn genomen. Hiermee wordt niet gezegd dat er geen successen zijn behaald, maar het komt zelden voor dat bewezen kan worden in hoeverre de invloeden van sociale groepen hieraan hebben bijgedragen. Om zo dicht mogelijk bij een antwoord te komen. Zou je meerdere van deze bronnen moeten bestuderen. Daarnaast zou er gekeken moeten worden welke veranderingen er in de besluitvorming van de politiek hebben plaatsgevonden na deze niet gewelddadige vormen van protest. Deze uitkomsten zou je af kunnen wegen tegen de resultaten van de gewelddadige acties. Wat verder een toevoeging zou zijn aan het debat is een vergelijking te maken tussen de politiek en de krakers als sociale beweging. Hierdoor krijg je de politieke partijen, over het algemeen met een sterk gecentraliseerde en hiërarchische structuur. Tegenover anderzijds de spontane ongestructureerde massaopstanden. Wat deze onderzoeken mede teweeg zouden kunnen brengen in de huidige tijd, waarin de stad Amsterdam wederom met een woningtekort kampt. Is bewustwording onder de inwoners welke rol de kraakbeweging voor de Amsterdamse geschiedenis betekend heeft.

 

Thijmen Lodewijk

10760938

 

 

 

 

Literatuurlijst

Belsey C. ‘Textual analysis as a research method in English studies’, in: G. Griffin, Research methods for English studies (Edinburgh 2013).

Bosscher D. ‘Een stad van en voor wie?’, in: P. de Rooy e.a. (red.), Geschiedenis van Amsterdam: Tweestrijd om de hoofdstad 1900-2000 (Amsterdam 2007).

Duivenvoorden E. Een voet tussen de deur: Geschiedenis van de kraakbeweging 1964-1999 (Amsterdam 2000).

Feddes F. 1000 jaar Amsterdam: ruimtelijke geschiedenis van een wonderbaarlijke stad (2012).

Gunn S. en Lucy Faire, ‘Introduction: Why bother with method?’, in: Ibidem, Research methods for history (Edinburgh 2012).

Mamadouh V. De stad in eigen hand. Provo’s, kabouters en krakers als stedelijke sociale beweging (Amsterdam 1992).

Rose G. Visual methodologies: An introduction to the interpretation of visual materials (London 2007) .

Van der steen B., Ask Katzeff en Leendert van Hoogenhuijze, The City is Ours: Squatting and Autonomous Movements in Europe from the 1970s to the Present (2014).

 

 

 

Inleiding

Of je metro 54 neemt naar de Amsterdam ArenA of met de 51 naar Amstelveen vertrekt, de Amsterdamse metro valt anno 2018 niet weg te denken uit de stad en het straatbeeld. Ook van de vertraging van de Noord/Zuidlijn kijkt niemand meer op. Desalniettemin besloot de gemeente al een halve eeuw terug om de eerste Amsterdamse metro aan te leggen, de zogeheten Oostlijn. Deze metrolijn zou beginnen bij het Centraal Station en moest het stadscentrum verbinden met Amsterdam-Zuidoost. Toen de gemeente in 1968 haar plannen omtrent de Oostlijn bekendmaakte, ontstond er echter omvangrijk verzet. Ten tijde van de woningnood en de opgekomen kraakbeweging, kwamen verschillende actiegroepen bijeen. Zij maakten zich met name zorgen over de grootschalige ontruiming van de Nieuwmarktbuurt, waar de Oostlijn doorheen moest lopen.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog was de Nieuwmarktbuurt op ongekende schaal beschadigd geraakt. In de voormalig Joodse wijk was het merendeel van de huizen totaal vergaan, waardoor de Amsterdamse gemeente dacht er goed aan te doen de meeste panden gereed te maken voor de sloop. Ook waren er andere grootschalige veranderingen in en om de  Nieuwmarktbuurt gaande. Zo werd de IJ-tunnel aangelegd en waren er plannen om het Amsterdamse stadhuis naar het Waterlooplein te verplaatsen. Dat een groot deel van de Nieuwmarkt zou worden gesloopt voor het aanleggen van de Oostlijn, was voor de bewoners de druppel die de emmer deed overlopen.

Binnen deze context kwamen Aktiegroep Nieuwmarkt, buurtcentrum De Boomspijker, de sectie woon- en leefklimaat van het Wijkcentrum D’Oude Stadt en buurtbewoners die op de gemeentelijke metroroute woonden, samen en zij protesteerden tegen de aanleg van de metrolijn. In deze bronanalyse wordt daarom hun stuk ‘het alternatieve metrotracé’ geanalyseerd. Deze bron heb ik uitgekozen omdat de standvastigheid van de Amsterdamse buurtbewoners sterk naar voren komt. Ook biedt de bron een unieke inzage in de activistische mentaliteit van de krakers. In deze bronanalyse wordt om te beginnen ingegaan op de totstandkoming van de bron en de motivatie van de auteurs. Vervolgens wordt er gekeken naar wat andere auteurs schrijven over de bron. Tot slot bepalen we de historische waarde van de bron en worden er vragen gesteld voor een mogelijk vervolgonderzoek.

De totstandkoming van ‘het alternatieve metrotracé’

‘Het alternatieve metrotracé’ is een verzoekschrift en is geschreven door verschillende partijen. De auteurs van ‘het alternatieve metrotracé’ noemen zichzelf ‘binnenstadsbewoners’ en zijn onder andere lid van de Aktiegroep Nieuwmarkt en de sectie Woon- en Leefklimaat van het Wijkcentrum d’Oude Stadt (in de volksmond: de Sectie). Op de voorkant van de bron wordt ook nog buurtcentrum De Boomspijker genoemd als één van de auteurs. Krakersexpert Eric Duivenvoorden noemt in zijn boek ‘Een voet tussen de deur’ dat de Aktiegroep Nieuwmarkt vooral bestond uit een bundeling krakers en dat de Sectie alle andere kritische buurtbewoners vertegenwoordigde. Ook waren er leden uit het opgeheven CPN-comité aangesloten bij de Sectie.

Voor het schrijven van ‘het alternatieve metrotracé’ hebben de Aktiegroep Nieuwmarkt en de Sectie de handen ineen geslagen. In hun stuk bieden zij een alternatief idee voor de aanleg van de metro tussen het Centraal Station en het Waterlooplein. De bron geeft de lezer in principe informatie uit eerste hand, maar de auteurs noemen in de inleiding ook dat er gebruik is gemaakt van deskundige hulp. Ondanks dat het onduidelijk is waar en waarvoor deze hulp is gebruikt, zou sommige informatie kunnen worden bestempeld als afkomstig uit tweede hand.

De bron komt uit november 1972, wat wordt vermeldt boven de inhoudsopgave. In een artikel uit het NRC Handelsblad uit november 1972 wordt het voorstel van de actievoerders genoemd en wordt hun plan toegelicht met de kop ‘Actiegroep komt met alternatief metroplan’. Met behulp van dit krantenartikel kunnen we de datum van uitgave van het verzoekschrift preciezer dateren, in plaats van enkel uit te gaan van de vermelde maand en het jaartal op de bron. Het krantenartikel is gepubliceerd op 2 november 1972, wat dus betekent dat het verzoekschrift aan het begin van de maand is uitgebracht.

Aangezien de bron ingaat op de situatie in een specifiek Amsterdamse buurt, kunnen we er van uit gaan dat de bron ergens in de Nieuwmarktbuurt is gecreëerd. Het beoogde publiek is opmerkelijk: zowel de Amsterdamse gemeenteraad als de Amsterdamse bevolking wordt genoemd als geadresseerde. Dit betekent dat de auteurs graag ook hun medestadsbewoners willen wijzen op de ontwikkelingen in de buurt.

In de inleiding wordt duidelijk gesteld dat de auteurs van de bron niet vóór het aanleggen van de metro zijn. De motivatie van de auteurs is met hun alternatief dan ook een minder slechte oplossing bieden voor de gemeentelijke plannen. Echter nog belangrijker vinden de auteurs dat de Amsterdamse buurten niet verder verwoest mogen worden en dat er een eind moet komen aan alle onzekerheid waar de bewoners nu in leven, aangaande hun woonplaats. De auteurs behartigen dus de belangen van de Nieuwmarktbewoners en protesteren met hun stuk tegen de sloop van allerlei huizen. Daarbij wordt ook genoemd dat met hun alternatieve voorstel de dreigende afbraak van de Brouwersgracht, de Jordaan, de Kinkerbuurt, de Dapperbuurt en het centrum kan worden voorkomen. Het is dus belangrijk om in gedachte te houden dat de actiegroepen zich niet alleen verzetten tegen de sloop van de Nieuwmarkt, maar zich tevens willen weren tegen een groter probleem: de afbraak van de Amsterdamse binnenstad.

De bron is op een duidelijke manier opgebouwd. Na een voorkant, inhoudsopgave en voorwoord, wordt er begonnen met de geschiedenis van het gemeentelijk metrotracé. Dit kan zijn bedoeld om de Amsterdamse bevolking – niet voor niets geadresseerde van dit verzoekschrift – te informeren over de verschillende plannen die in de loop der jaren zijn opgesteld. De auteurs vervolgen hun stuk met de argumenten van de gemeente voor de metrolijn, waarna de actiegroepen het plan voor hun alternatieve tracé voorleggen en de voordelen hiervan opsommen. Er wordt afgesloten met hun verzoeken op een rij, een bronnenlijst en foto’s van het gemeentelijk metrotracé en het alternatieve metrotracé.

De biografie van ‘het alternatieve metrotracé’

Het is belangrijk om te onderzoeken hoe de bron zich tot de historiografie verhoudt. Dit doen we door te kijken naar wat andere auteurs over het stuk hebben geschreven. Om te beginnen is het van belang te noemen dat de protesten en het activisme rondom de aanleg van de Oostlijn een bijzondere plaats innemen in de zowel de geschiedenis van Amsterdam als in het nationale verleden. Ginette Verstraete, hoogleraar Comparative Arts and Media, noemt in haar artikel ‘Underground Visions’ verschillende redenen dat deze periode zo goed gedocumenteerd is in de stadsgeschiedenis. Allereerst noemt ze ondemocratische manier van handelen van de gemeente en benadrukt ze de gewelddadig acties van de krakers, die ook werden opgepikt door de nationale pers. Tevens stelt ze dat de activisten zich zowel politiek, sociaal en cultureel uitdrukten en dat via hun bewonderingswaardige informatienetwerk veel afbeeldingen, pamfletten en geluidsopnames zijn achtergelaten. Hierdoor droegen de activisten bij aan het collectieve geheugen van de jaren zeventig. Tot slot noemt Verstraete dat de protesten ook bekendheid verkregen omdat de krakers deel uitmaakten van een nog grotere sociale beweging, die al een decennium terug was ontstaan. Hierbij doelt ze op de Provo. Ondanks dat Verstraete ‘het alternatieve metrotracé’ niet expliciet noemt als bron, gaat haar artikel wel over het belang van de protesten tegen de metro en de verhouding tussen de activisten en de Amsterdamse gemeente. De bron zou in dit geval beschouwd kunnen worden als illustratie van de beschreven historische context.

‘Het alternatieve metrotracé’ past tevens heel goed in de theorie van sociaal geografe Virginie Mamadouh. In haar boek ‘De stad in eigen hand’ beschrijft zij de theorie omtrent stedelijke sociale bewegingen. Mamadouh definieert het concept stedelijke sociale bewegingen als groepen of individuen die (buitenparlementaire) acties voeren die gericht zijn op ruimtelijke en maatschappelijke veranderingen. Deze gewenste veranderingen zijn gebaseerd op alternatieve ideeën over de herinrichting van de stad. Zo zijn de stedelijk sociale bewegingen uit op verandering van de bestemming van ruimte, maar ook op verandering van de machtsverdeling in een stad. De actievoerders van ‘het alternatieve metrotracé’ willen bijvoorbeeld niet dat de macht om te beslissen over de verandering van de Nieuwmarktbuurt ligt bij de gemeente. Als kenmerken van zo’n stedelijke sociale beweging noemt Mamadouh onder andere dat de deelnemers zijn georganiseerd in actiegroepen of collectieven, zoals ook het geval is bij de auteurs van ‘het alternatieve metrotracé’. Evenals Verstraete noemt Mamadouh ook het belang van een goedlopend informatienetwerk van de actiegroepen. Daarbij wordt genoemd dat stedelijke sociale bewegingen bepaalde activiteiten uitoefenen, zoals informeren, argumenteren, demonstreren of werken aan de totstandkoming van een alternatief, waar ‘het alternatieve metrotracé’ perfect in past. Ook Mamadouh noemt de bron niet expliciet, maar haar theorie is wel van toepassing op het stuk. Dit kan enerzijds zorgen voor het beter begrijpen van het concept stedelijke sociale bewegingen, maar anderzijds ook bijdragen aan de bestaande kennis over de Nederlandse kraakbeweging.

Ten slotte noemt ook historicus Herman de Liagre Böhl dat Aktiegroep Nieuwmarkt en wijkcentrum d’Oude Stadt op 1 juni 1970 tezamen kwamen voor een vergadering over de metroplannen. Daarbij schrijft hij dat de actiegroepen voorlichtings- en discussieavonden organiseerden voor de buurtbewoners, wat De Liagre Böhl laat aansluiten op Mamadouhs criterium van een stedelijk sociale bewegingen, namelijk het ‘informeren’. Ook geeft hij een voorbeeld van de acties die vallen onder ‘argumenteren’, namelijk bezwaarschriften schrijven samen met het wijkcentrum en deze adresseren aan de gemeenteraad. Hier sluit de bron ‘het alternatieve metrotracé’ op aan, omdat dit precies was wat de actievoerders samen hebben gedaan.

De historische waarde van ‘het alternatieve metrotracé’

Bij het maken van een bronanalyse wordt er heel nauwkeurig naar verschillende aspecten van een bron gekeken. Waar het bij normaal brongebruik vaak gaat om een passage uit de tekst of een enkele afbeelding, wordt bij deze opdracht de bron in feite op z’n kop gezet. Tevens houden we rekening met de gedachte achter de tekst en de bedoeling van de auteurs. Zo noemt ook hoogleraar en literatuurcriticus Catherine Belsey in haar artikel ‘Textual Analysis as a Research Method’ dat enkel onderzoek doen wel informatie biedt, maar dat tekstuele analyse daadwerkelijk vragen oplevert die een onderzoek kan beantwoorden. Belsey stelt dan ook dat onderzoekers het best een bron kunnen benaderen zonder gebruik te maken van hun bestaande kennis, of zonder op te zoek te gaan naar wat andere geleerden hebben geschreven over deze bron.

Mijn algemene beeld van de krakers is door het analyseren van ‘het alternatieve metrotracé’ enigszins veranderd. De bron biedt een uniek kijkje in de gedachtegang en de manier van handelen van de actievoerders. Zo verbaasde het mij dat er geprobeerd werd een diplomatieke consensus te bereiken tussen de actiegroepen en de gemeente en dat er daadwerkelijk onderzoek werd gedaan naar andere mogelijkheden. Wellicht zou daarom gesteld kunnen worden dat deze bronanalyse bijdraagt aan de beeldvorming van de krakers en dat de stereotypering van krakers als militante activisten – onterecht – de geschiedschrijving domineert.

Bij het doen van groter historisch onderzoek zou het interessant zijn om de nadruk te leggen op de correspondentie tussen de gemeente en de actiegroepen over de Oostlijn. In de inleiding van het verzoekschrift wordt gesteld dat de mening van de actievoerders al meerdere malen bekend is gemaakt aan de gemeente, waaruit kan worden opgemaakt dat er reeds contact is geweest over de gemeentelijke plannen. Misschien zou ik deze bron beter begrijpen als ik de voorafgaande correspondentie tussen de twee partijen ook had bestudeerd. Tevens ben ik benieuwd hoe de gemeente heeft gereageerd op dit verzoekschrift en wat er is gedaan met het voorstel van de actievoerders.

De volgende twee bronnen zouden eventueel bruikbaar zijn voor nader onderzoek. Herman de Liagre Böhl beschouwt in ‘Amsterdam op de helling’ het socialiseren van het woningbezit als de belangrijkste erfenis van het actiewezen in de Nieuwmarktbuurt. Hiertegenover staat echter de historicus Bart van der Steen. In zijn artikel ‘Eerst de krakers, dan de cocktailbars’ noemt hij dat de Amsterdamse stadsbestuur bang was voor een grote leegloop en dat de stad zou verpauperen. Om deze redenen moest de stad beter bereikbaar worden voor auto’s en moest er meer kantoorruimte komen om werkgelegenheid te creëren. Om dit te bewerkstelligen, moest bijna elke wijk op grootschalige wijze worden vernieuwd. Volgens Van der Steen is het juist te danken aan de krakers dat dit niet volgens plan is verlopen. De historicus noemt dat een groot deel van de bevolking achter de krakers kwam te staan en hen meehielp met het verdedigen van de historische panden in de binnenstad. Hierdoor vertraagde de vernieuwingsplannen van de gemeenteraad. In een vervolgonderzoek zou ik graag kijken naar het socialiseringsproces en willen onderzoeken in hoeverre de krakers daadwerkelijk hebben bijgedragen aan de wijziging van de vernieuwingsplannen.

Voor dit vervolgonderzoek – of eigenlijk bij elke soort historisch onderzoek – zijn vanzelfsprekend bronnen nodig. Deze kunnen afkomstig zijn uit een archief, zoals ook het gebruikte ‘alternatieve metrotracé’. Historici Simon Gunn en Lucy Faire beschrijven in hun boek ‘Research methods for history’ dat het van belang is rekening te houden met enkele zaken bij het doen van archiefonderzoek. Zo noemen Gunn en Faire dat historici hun werkwijze in het archief zouden moeten toelichten en dat ze hun gemaakte keuzes moeten verantwoorden. Gunn en Faire zijn van mening dat er te weinig discussie is over het archiefonderzoek. Bij een vervolgonderzoek zou ik met deze methode in mijn achterhoofd het archief in gaan.

Conclusie

Met hun ‘alternatieve metrotracé’ uit november 1972 hoopten de actievoerders van Aktiegroep Nieuwmarkt en de Sectie de Amsterdamse gemeenteraad op een ander idee te brengen. Ze wilden voorkomen dat de Oostlijn de gehele Nieuwmarktbuurt zou verwoesten en brachten met hun verzoekschrift een alternatief. De bron is onder meer interessant omdat het stuk geadresseerd is aan de Amsterdamse bevolking, maar tegelijkertijd de belangen van de buurtbewoners behartigt.

De theorie van Virignie Mamadouh over stedelijke sociale bewegingen is van toepassing op de bron. De actiegroepen verzetten zich tegen de ruimtelijke en maatschappelijke veranderingen van de binnenstad. Daarbij hebben ze andere ideeën over de machtsverdeling in Amsterdam. De krakers zijn georganiseerd in actiegroepen en maken gebruik van een goedlopend informatienetwerk, wat ook wordt genoemd door Ginette Verstraete. Volgens Mamadouh informeren de actievoerders hun achterban en hebben ze gewerkt aan de totstandkoming van een alternatief, wat bevestigd wordt door Herman de Liagre Böhl.

Geconcludeerd kan echter wel worden dat de bron ‘het alternatieve metrotracé’ niet expliciet wordt genoemd door andere auteurs. Dat betekent niet dat de bron geen toevoeging is aan de bestaande kennis over de Nederlandse kraakbeweging. De bron kan worden beschouwd als onderdeel van een uitgebreider bronnencorpus aan voorbeelden over de oproer in de Nieuwmarktbuurt, die bijdragen aan zowel de stadsgeschiedenis als het nationale verleden. Ook draagt de bron bij aan de beeldvorming over de krakers en wordt duidelijk dat krakers niet enkel uit waren op extreme acties of agressief verzet.

Bibliografie

Primair bronmateriaal

‘Actiegroep komt met alternatief metroplan’, NRC Handelsblad (2 november 1972).

Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis (IISG), Staatsarchief, inv.nr. SAVRZ028, doos 1B, map 1.1. ‘Het alternatieve metrotracé’, november 1972.

Secundair bronmateriaal

Belsey, Catherine, ‘Textual Analysis as a Research Method in English studies’, in: G. Griffin, Research methods for English studies (Edinburgh 2013).

Duivenvoorden, Eric, Een voet tussen de deur: Geschiedenis van de kraakbeweging 1964-1999 (Amsterdam 2000).

Gunn, Simon en Lucy Faire, ‘Introduction: Why bother with method?’, in: Research methods for history (Edinburgh 2012).

Hellema, Duco, Nederland en de jaren zeventig (Amsterdam 2012).

Liagre Böhl, de, Herman, Amsterdam op de helling: De strijd om stadsvernieuwing (Amsterdam 2010).

Mamadouh, Virginie, De stad in eigen hand. Provo’s, kabouters en krakers als stedelijke sociale beweging (Amsterdam 1992).

Verstraete, Ginette, Paris-Amsterdam Underground: Essays on Cultural Resistance, Subversion, and Diversion (Amsterdam 2013).

Steen, van der, Bart, ‘De papieren van de revolte: De kraakbeweging en haar geschiedschrijving’, in: Tijdschrift voor Stadsgeschiedenis 9:2 (2014).

Steen, van der, Bart, ‘Eerst de krakers, dan de cocktailbars’, in: De Groene Amsterdammer (6 januari 2010).

 

 

Het Anti-City Circus

Festivals zijn bijna niet meer weg te denken uit het Amsterdamse leven. Ze worden in grote getale bezocht en door het grote aanbod is er voor ieder wat wils. Maar worden ze ook ingezet om actie te voeren? Dit lijkt nu toch vooral te gebeuren met aangekondigde stakingen en demonstraties. Maar hoe zat dit vroeger? Het Anti-City Circus is een evenement georganiseerd in 1978 en ‘79 aan het Waterlooplein in Amsterdam om actie te voeren tegen de bouw van een nieuw stadhuis.

Het boekje Waterlooplein: Plein voor Volksvlijt?, bevat informatie en foto’s van de eerste editie van het Anti-City Circus en een aankondiging voor de twee editie. Deze bron zal centraal staan in deze analyse. Het bijzondere van deze gebeurtenis in tegenstelling tot andere gebeurtenissen, die gedocumenteerd zijn in het staatsarchief, is de manier waarop actie werd gevoerd. Juist in de tijd van vele confrontaties en geweld tussen krakers en politie, is het leuk om te zien dat er ook een hele andere manier van actievoeren mogelijk was, namelijk in de vorm van een circus en met de betrokkenheid van de buurtbewoners. Voor een daadwerkelijke analyse van de bron zelf is eerst een bredere omschrijving van het Anti-City Circus vereist.

Het Anti-City Circus Amsterdam was een initiatief van de Kraakbeweging in samenwerking met de bewoners dat in twee opeenvolgende jaren werd georganiseerd aan het huidige Waterlooplein. Het gaat om de jaren 1978 en ’79. Het Anti-City Circus valt hiermee binnen het kader van de hevige veranderingen die de stad Amsterdam onderging in de jaren zeventig van de vorige eeuw. In de jaren zeventig stond de zogeheten cityvorming centraal. In vele Amsterdamse buurten moesten woningen plaats maken voor de economische groei van de stad. Het doel van de stad werd meer economisch dan sociaal en de functie van de stad werd meer arbeidsgericht dan woongericht. Deze verschuiving in functie van de stad wordt door Virginie Mamadouh in haar boek De stad in eigen hand: Provo’s, kabouters en krakers als stedelijke sociale beweging ook wel omschreven als het functionalisme versus het romanticisme, waarin het romanticisme uitgaat van het wonen in de stad en het functionalisme van de functie van de stad binnen de economie.

De aanleg van de Amsterdamse metro, de aanleg van een groter verkeersnetwerk en de bouw van nieuwe kantoorpanden in de binnenstad waren de punten waartegen ‘Aktiegroep Nieuwmarkt’ in actie kwam. Het Waterlooplein valt binnen het gebied van Aktiegroep Nieuwmarkt. Na de sloop van nagenoeg alle panden aan het Waterlooplein ontstonden er plannen voor de bouw van een nieuw stadhuis. Hier waren de buurtbewoners echter op tegen. En zodoende ontstonden de plannen voor het Anti-City Circus Amsterdam.

Het Anti-City Circus was een festival georganiseerd door de Kraakbeweging in samenwerking met de bewoners tegen de, naar eigen zeggen, verloedering van het Waterlooplein. Met dit festival vulden zij “het grootste gat van Amsterdam” op, door hier met elkaar bijeen te komen. Het circus diende als een plek van samenkomen voor bewoners in protest tegen de dreigende sloop voor meer kantoorbouw. Tegelijkertijd was juist de organisatie van een festival de manier om aan te geven wat de bewoners liever op deze plek wilden. Namelijk een plek om samen te komen: een markt en een recreatiepark.

Waterlooplein: Plein voor Volksvlijt?

Het boekje Waterlooplein: Plein voor Volksvlijt? is afkomstig uit het jaar 1979 en beslaat informatie over het verloop van het Anti-City Circus 1978 en kondigt het circus van 1979 aan. Het boekje is anoniem voor zover er geen namen in te vinden zijn. De afzender is de organisatie van het Anti-City Circus. Dit is waarschijnlijk niet met een speciale reden anoniem uitgegeven. Leden van de organisatie zijn namelijk in sommige andere bronnen uit dezelfde tijd, affiches, brieven en posters, wel genoemd. Auke Bijlsma staat bijvoorbeeld vermeld en ook is er een brief ondertekend door Sietse Zijl. De specifieke namen van zekere betrokkenen waren in het geval van dit boekje waarschijnlijk niet relevant omdat het vanuit de gehele organisatie van betrokkenen en buurtbewoners kwam.

Het boekje is ondertekend door de gehele organisatie van het Anti-City Circus. De informatie die het bevat komt daarmee ook uit eerste hand. Het beslaat de eerste editie van het circus, die waarschijnlijk de gehele organisatie heeft meegemaakt, en de aankondiging van de tweede editie, die ze op dat moment organiseren. Uit de tekst kan opgemaakt worden dat de auteur(s) zelf betrokken zijn met de organisatie en daarmee ook pleiten voor de idealen waar het circus voor staat: het opvullen van het gat, dat het Waterlooplein is, met bewonersvriendelijke parken in plaats van kantoorbouw, parkeergelegenheden of de bouw van een nieuw stadhuis.

Het Waterlooplein en de geplande veranderingen daar vallen binnen het gebied van de oorspronkelijke Aktiegroep Nieuwmarkt. Aktiegroep Nieuwmarkt ontstond in 1970 en bestond oorspronkelijk uit voormalige krakers van Woningburo de Kraker. Aktiegroep Nieuwmarkt begon met het opnieuw bewoonbaar maken van dichtgetimmerde huizen die aangekondigd waren gesloopt te worden door de aanleg van de Amsterdamse metro. De actiegroep was in feite een bundeling van verschillende krakers. Echter zetten zij zich ook in voor alle andere buurtbewoners, ze vertegenwoordigden de bewoners in de actie tegen de overheidsplannen.

In samenwerking met wijkcentrum d’Oude Stadt voerde de actiegroep verschillende acties om de cityvorming tegen te gaan. Parlementaire acties werden door het wijkcentrum uitgevoerd, terwijl de actiegroep de buitenparlementaire acties voor zijn rekening nam. In 1975 is Aktiegroep Nieuwmarkt overgegaan in Kraakgroep Nieuwmarkt. Tegen het eind van de jaren zeventig richtten de krakers zich meer op de bescherming van de stad tegen de cityvorming en minder op het kraken van woningen. Hier komt dan ook het initiatief voor het Anti-City Circus vandaan.

Doordat de beweging in de Nieuwmarkt zich meer ging richten op het tegengaan van cityvorming en minder op het daadwerkelijk kraken van panden, was er waarschijnlijk ook minder druk om alles anoniem uit te brengen. De twee eerder genoemde namen werden dan ook onder aankondigingen van het circus geplaatst. Ook enkele telefoonnummers en locaties werden vrijgegeven in andere documenten ook vanuit het Anti-City Circus. Zo werd er bij eerdere aankondigingen van vergaderingen verwezen naar koffiebar Roodmerk, Bothaniënstraat 20 en de Boomspijker, Rechtboomsloot 52.

Het is niet zeker of Waterlooplein: Plein voor Volksvlijt? geproduceerd is vanuit deze adressen, maar er is wel een link tussen het Anti-City Circus, de afzender van het boekje, en deze adressen. Daarnaast is er veel verwezen naar de hulp en inbreng van buurtbewoners. Ook zij kunnen hebben geholpen bij de productie en verspreiding van het boekje.

Het beoogde publiek van het boekje Waterlooplein: Plein voor Volksvlijt? is in eerste instantie de omwonenden van het Waterlooplein. Voor hen waren de ontwikkelingen aan het Waterlooplein van groot belang. Echter kon het festival ook gericht zijn aan alle andere inwoners van Amsterdam, omliggende plaatsen of zelfs heel Nederland die begaan waren met behoud van de stad en zich tegen cityvorming verzetten. Juist het idee van een circus waar iedereen naartoe kon en aan kon bijdragen nodigde een zeer groot publiek uit. De gebeurtenis van het circus zelf was gericht aan het gemeentebestuur van Amsterdam. Het circus en de gehoopte grote opkomst moesten het gemeentebestuur laten zien dat het afzien van meer kantoorbouw of de bouw van een nieuw stadhuis de juiste keuze zou zijn.

Met het circus werd geprobeerd een voorproefje te geven van de levendigheid van de buurt en de behoefte die daar aan was onder bewoners. Het circus diende als een weergave van de gewenste toekomst van het Waterlooplein, een plek van samenkomen in de buurt. Het circus was een nieuwe manier van actie voeren tegen de plannen van de gemeente. Mamadouh onderscheidt verschillende typen buitenparlementaire acties van stedelijke sociale bewegingen. Eén daarvan is demonstreren. Hieronder verstaat zij: het houden van demonstraties, protestbijeenkomsten, manifestaties, feesten, het organiseren van inzamelingsacties, handtekeningenacties en petities.

Deze vorm van actievoeren was in tegenstelling tot opstanden, rellen, geweld en inbraak een positieve en legale manier om een situatie aan te kaarten en te veranderen. Waarschijnlijk had deze manier ook een positiever effect op de kijk van de bevolking op actievoerders. De Nieuwmarktrellen in 1975 en de rellen rondom de Groote Keyser in 1978 gevolgd door de latere rellen in 1982 rondom Lucky Luyk zouden ervoor gezorgd hebben dat er een tamelijk negatievere kijk op krakers ontstond. Het gebied van de Nieuwmarkt lijkt hiermee met het Anti-City Cicus op tijd een andere weg te hebben ingeslagen.

Naast het type demonstreren in de vorm van een festival, zoals omschreven door Mamadouh, is Waterlooplein: Plein voor Volksvlijt? ook een actiemiddel van het type informeren. Het boekje beschrijft de plannen die in het verleden zijn bedacht door de gemeente voor het Waterlooplein, plannen die zijn afgewezen en de status van de huidige plannen. Het boekje verschafte daarmee veel informatie aan de lezer, wat bijdroeg aan de overweging wel of niet naar het Anti-City Circus te gaan. Wanneer de plannen duidelijk zijn omschreven, is de kans op een grote opkomst groter. Mensen weten dan waarom zij aanwezig zijn bij een circus, dat naast recreatie ook dient als actiemiddel.

Het taalgebruik van de bron is geschikt voor een groot publiek. Ook als een lezer geen voorkennis heeft van de situatie aan het Waterlooplein, is hij/zij na het lezen van de bron op de hoogte van de huidige situatie en het verleden. Er wordt veel informatie gegeven en er is een duidelijke uitleg van verschillende plannen. Het boekje is geschikt voor iedereen die begaan is met de stad. In de bron is ook terug te lezen dat het circus zelf ook voor iedereen geschikt is. Er wordt meerdere malen benadrukt dat iedereen en alle ideeën welkom zijn: ‘Kom met z’n allen op 28, 29 en 30 april naar het plein en neem je ideeën en gereedschap mee.’

De woordkeuze voor ‘het grootste gat van Amsterdam’ is slim gekozen. Het woord ‘gat’ werkt op twee manieren: het staat voor het daadwerkelijke gat van gesloopte huizen, maar tegelijkertijd ook voor het gat dat er is binnen het samenleven. Namelijk een plek waar bewoners samen kunnen komen, zoals een markt of park.

Het gebruik van plaatjes en tekeningen in het boekje draagt ook bij aan de informatievoorziening. Tekeningen van plannen van de gemeente worden naast de plannen van het Anti-City Circus gelegd. Hiermee is er voor de lezers een beeld van hoe het dreigt te worden en hoe de actievoerders het anders willen zien. Foto’s van het Waterlooplein waar nog maar één huis staat na de sloop van alle omliggende woningen dragen bij aan de visualisering van het Waterlooplein, dat het naar eigen zeggen ‘het grootste gat van Amsterdam’ is geworden.

Ook zonder het hele boekje te lezen kan de lezer overtuigd worden om naar het Anti-City Circus te gaan. Bij het boekje zijn twee uitvouwbare posters gevoegd met daarop verschillende foto’s van de eerste editie van het Anti-City Circus in 1978. De foto’s laten verschillende gebeurtenissen zien. Er zijn foto’s van de activiteiten, waaraan de mensen enthousiast meedoen en foto’s van het opzetten van het circus, waarin het samenwerken goed zichtbaar is. De foto’s benadrukken het doel van het circus: ‘het grootste gat van Amsterdam opvullen door samen bijeen te komen.’ Vooral het samenkomen en samenwerken komt in de foto’s duidelijk naar voren.

De foto’s van de activiteiten worden afgewisseld met enkele foto’s van de staat van het Waterlooplein met half afgebroken huizen en kale vlaktes. Deze foto’s dienen ervoor te benadrukken dat het daadwerkelijk om ‘het grootste gat’ gaat. Zoals beschreven in Visual methodologies: An introduction to the interpretation of visual materials van Rose hebben afbeeldingen een eigen agency. De foto’s dienen dus een eigen doel en zijn waarschijnlijk met een reden zo gecomponeerd. Daarnaast beschrijft Rose ook de term audiencing, dit houdt in dat iedere kijker of lezer van een bron anders is en de bron dus ook anders ziet. Waar actievoerders de kale vlakte waar ooit een markt was zien als afbraak van de buurt, zien projectontwikkelaars waarschijnlijk mogelijkheden voor nieuwe projecten op een centrale locatie. De maker van deze bron heeft één bepaald publiek in gedachten gehad om te overtuigen.

Bijdrage van de bron

Het Anti-City Circus als geheel is onder meer gebruikt door Hans Pruijt in zijn artikel Kraken in Europa. Pruijt beschrijft in zijn artikel dat het kraken voor veel krakers op allerlei manieren is ingebed in tegencultuur en politiek. Volgens Pruijt omvat deze tegenculturele en politieke inbedding verschillende mogelijkheden: kansen voor subculturele expressie als een extra mogelijkheid, empowerment, de krakersscene, het opbouwen van een beweging en tot slot overlap met andere bewegingen in protestgolven. Deze overlap met andere bewegingen in protestgolven omschrijft Pruijt als kraakbewegingen die deel uitmaken van een “links-libertaire familie van sociale bewegingen.” De mentaliteit van directe actie in de sfeer van huisvesting wordt meegenomen naar andere maatschappelijke probleemgebieden. Pruijt noemt het Anti-City Circus Amsterdam als voorbeeld van de overlap met andere bewegingen.

Hetgeen waartegen het Anti-City Circus in actie kwam was de cityvorming in de stad Amsterdam in de vorm van de bouw van een nieuw stadhuis op het Waterlooplein. Hiermee mengde de kraakbeweging zich in een stedelijke protestactie die niet enkel gericht was op woningnood. Er was dan ook bij de Anti-City Circus-actie geen sprake van het kraken van woningen. Daarnaast werd er ook samengewerkt met de bewoners en daarmee was het geen exclusief krakersgezelschap.

Het boekje Waterlooplein: Plein voor Volksvlijt? en het daarbij horende Anti-City Circus laat een manier zien van actievoeren die niet per se als eerste opkomt als het over de Nederlandse kraakbeweging gaat. Zoals in Van der Steen naar voren komt wordt de kraakbeweging als snel geassocieerd met ‘een militante jongerenbeweging, die bereid was haar idealen en ruimtes desnoods met geweld te verdedigen.’ En hoewel Duivenvoorden de uitgebreide geschiedenis beschrijft vanaf de jaren zestig met clandestiene bezetting, begint het eerste hoofdstuk van zijn boek Een voet tussen de deur toch met het gooien van bakstenen door ruiten van makelaardijen en woningbureaus in Amsterdam. Geweld is iets wat toch altijd wordt geassocieerd met de kraakbeweging. De bron Waterlooplein: Plein voor Volksvlijt? laat zien dat de kraakbeweging ook op andere manieren actie voerde.

Net als Pruijt aan haalt in zijn artikel, is het Anti-City Circus op een bepaalde manier een inbedding van de kraakbeweging in andere sociale bewegingen. De bron van het Anti-City Circus laat in een zeer uitgebreide manier zien waarop dit gebeurde. Het maken van een plan, de betrokkenheid van omwonenden en het houden van vergaderingen zijn allemaal aspecten van het Anti-City Circus die bijdragen aan een nieuwe kijk op de kraakbeweging in Nederland.

Het Anti-City Circus is één voorbeeld voor een andere manier van actievoeren. In een vervolgonderzoek zou het interessant zijn om verder in te gaan op de tegenculturele en politieke inbedding in de overlap met andere protestbewegingen, zoals beschreven door Pruijt. En dan met name gericht op de positieve manier van actie voeren in de vorm van organisatie van een feest, festival of circus zoals het Anti-City Circus. Interessant kan zijn om bronnencorpussen van vergelijkbare acties van kraakbewegingen in heel Europa te verzamelen en deze dan met elkaar te vergelijken. Pruijt noemt al een aantal voorbeelden van waaruit verder gekeken kan worden. Bij de vergelijking kan gekeken worden naar het doel dat de acties probeerden na te streven en de middelen die hiervoor werden ingezet, om uiteindelijk te kijken of de doelen ook zijn behaald.

De combinatie van de opera en het stadhuis van Amsterdam is er uiteindelijk toch gekomen in de vorm van de Amsterdamse Stopera aan het Waterlooplein waarvan de bouw in 1982 begon. Door de vergelijking met andere soortgelijke acties kan gekeken worden naar het nut van deze meer vredige manier van actievoeren van de kraakbeweging in samenwerking met andere sociale bewegingen en of doelen in andere gevallen op de lange termijn wel zijn behaald.

De bron Waterlooplein: Plein voor Volksvlijt? van het Anti-City Circus Amsterdam geeft een inkijk in de doelen van de actievoerders en de middelen die zij hiervoor gebruikten. De bron zelf is anoniem, maar met de nodige brieven en affiches eromheen, is het niet moeilijk te achterhalen dat bepaalde personen bij het actiecomité van het Anti-City Circus betrokken waren. Het Anti-City Circus Amsterdam heeft plaatsgevonden in twee achtereenvolgende jaren, 1978 en ’79. Het Anti-City Circus was een evenement, georganiseerd om in actie te komen tegen de bouw van een nieuw stadhuis op het Waterlooplein. Met het circus probeerden de organisatoren het ‘grootste gat van Amsterdam’ op te vullen. Naar hun mening was er door de sloop van vele woningen een gat ontstaan. Zowel een fysiek gat in de buurt als in de gemeenschap. Er was behoefte aan een plek om samen te komen, bijvoorbeeld een markt of recreatiepark. Met het circus werd een voorproefje gegeven van hetgeen ze daar wilden zien: het samenkomen van mensen in de buurt.

Het organiseren van een evenement om actie te voeren, plaatst Mamadouh onder het type demonstreren. Demonstreren is een buitenparlementaire actie die veel werd ingezet door stedelijke sociale bewegingen. Het organiseren van een circus was echter nieuw, het was een hele positieve manier om ergens actie tegen te voeren. Ook was de samenwerking met de rest van de buurt opvallend voor de kraakbeweging. Pruijt beschrijft in zijn artikel de tegenculturele en politieke inbedding van kraakbewegingen in andere bewegingen in protestgolven. Het Anti-City Circus is hier een voorbeeld van. De kraakbeweging wijkt hier af van het directe woningnood aspect en richt zich op acties tegen de cityvorming in Amsterdam. Interessant voor vervolgonderzoek met een grotere bronnencorpus is een internationale vergelijking van inmenging van kraakbewegingen in soortgelijke acties als het Anti-City Circus in sociale bewegingen.

– Gwen Boekhout

Literatuurlijst

Anti City Circus ’79, Waterlooplein: Plein voor Volksvlijt (Amsterdam 1979).

Boon, A.K. van den, en Ruiter, B. de, ‘Amsterdam en zijn krakers, een onderzoeksnotitie’, Sociologische Gids 31:2 (1984) 184-189.

Duivenvoorden, E., Een voet tussen de deur: Geschiedenis van de kraakbeweging 1964-1999 (Amsterdam 2000).

Mamadouh, V., De stad in eigen hand: Provo’s, kabouters en krakers als stedelijke sociale beweging (Amsterdam 1992)

Pruijt, H., ‘Kraken in Europa’, Kritiek. Jaarboek voor Socialistische Discussie en Analyse 2:1 (2009) 78-107.

Rose, G., Visual methodologies: An introduction to the interpretation of visual materials (Londen 2007).

Steen, B. van der, ‘De papieren van de revolte: De kraakbeweging en haar geschiedschrijving’, Tijdschrift voor Stadsgeschiedenis 9:2 (2014) 166-181.